آیات قرآن به اعتبار محل نزول بر دو دسته ی مکی و مدنی تقسیم می شوند. شناخت آیات مکی ومدنی در تبیین آنها نقش مهمی را ایفا می کند و مفسری که مکی و مدنی بودن آیه ای را تشخیص دهد، اگر آشنایی با فضای اجتماعی مکه و مدینه داشته باشد، با دید گسترده تری به آیه می نگرد و مسیر آیه را بهتر تشخیص می دهد و مخاطبان اولیه ی آن را می شناسد و ناسخ از منسوخ آن را ساده تر تشخیص می دهد، علاوه بر اینکه با شناخت سوره های مکی و مدنی مراحل مختلف دعوت به اسلام آشکار می شود.

در تقسیم آیات به مکی و مدنی سه دیدگاه مختلف وجود دارد، ما در اینجا به بررسی اجمالی این سه دیدگاه بسنده می کنیم.

دیدگاه اول: تقسیم آیات و سوره ها به اعتبار مکان نزول است:

 بر طبق این دیدگاه هر سوره ای که در مکه و حوالی آن نازل شده است مکی است ولو بعد از هجرت نازل شده باشد. و هرسوره ای که در مدینه و حوالی آن نازل شده باشد مدنی است.این روش نقاءصی دارد و از جمله ی آن ها نزول برخی از سور در خارج از محیط مکه ومدینه است.

می دانیم پیامبر اکرم (ص) حدود سیزده سال در مکه و ده سال در مدینه بودند طبیعی است گاهی به واسطه مسافرت ها، شرکت در غزوات، انجام عمل حج و... از شهر خارج می شدند و برخی مواقع آیاتی از قرآن کریم در آن ایام نازل می شده است، این دسته از آیات بنابر این دیدگاه نه مکی شمرده می شوند و نه مدنی، از جمله این آیات می توان به موارد ذیل اشاره کرد.

«وسئل من ارسلنا من قبلک من رسلنا...»[1]

این آیه بنابر برخی تفاسیر در شب معراج در بیت المقدس نازل شده است.

«ولئن سألتهم لیقولن انما کنا نخوض و نلعب...»[2]

این آیه در تبوک و در مورد منافقین نازل شده است.

دیدگاه دوم: تقسیم آیات و سوره ها به اعتبار موضوعات آنهاست:

 بنابراین دیدگاه هر آیه ای که با خطاب«یا ایهاالناس» آغاز می شود و هر سوره ای که درآن چنین آیه ای وجود دارد و نیز هر سوره ای که با کفار و مشرکین سخن می گوید مکی است حال درهرکجای حجاز وخارج آن نازل شده باشد.

 و هر آیه ای که با خطاب«یا ایها الذین آمنوا» شروع می گردد یا سوره ای که مشتمل بر چنین آیاتی باشد و نیز آیات وسوره هایی که پیرامون غزوات، منافقین ... سخن می گوید مدنی است حتی اگر درغیرمدینه نازل شده باشد.

این دیدگاه نیز خالی از نقص نیست: زیرا:

الف: برخی آیات حاوی خطاب«یاایهاالناس» هستند در حالیکه باتفاق غالب مفسرین یا همه ی آنها مدنی شمرده می شوند.

مثلاَ: آیات«یا ایهاالناس اتقوا ربکم ان زلزلة الساعة شیئ عظیم»[3]

«یاایهاالناس ان کنتم فی ریب من البعث فانا خلقناکم من تراب...»[4]

در سوره ی حج واقع شدند و این سوره باتفاق اکثر مفسرین مدنی است. و نیز آیه ی«یا ایهالناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم...»[5] در سوره ی بقره واقع شده و حال آنکه این سوره در سال دوم هجرت در مدینه نازل شده است.

ب: علاوه اینکه در بسیاری از سوره ها این دو خطاب دیده نمی شوند مثلاَ با اینکه سوره های هود، نحل، اسراء، مریم، کهف و... مکی هستند اما خطاب«یا ایها الناس» ندارند و نیز با اینکه سوره های رعد، بینه، فتح، مدنی هستند اما خطاب«یا ایها الناس آمنوا» ندارند.

دیدگاه سوم: تقسیم: آیات و سور به اعتبار زمان نزول است:

مطابق این دیدگاه هر سوره ای که قبل از هجرت نازل شده باشد خواه در مکه یا هر جای دیگر، مکی شمرده می شود و هر سوره ای که بعد از هجرت نازل شده باشد چه در مدینه و چه در محل دیگر، مدنی نامیده می شود.

این دیدگاه بر دو شیوه ی قبل ترجیح دارد و مفسران شیعه و سنت بیشتر بر این شیوه تکیه دارند.

بر طبق این شیوه 86 سوره از سوره های قرآن مکی( علق،قلم،مزمل،مدثر، فاتحه، مسد، تکویر، اعلی، لیل، فجر، ضحی، انشراح، عصر، عادیات، کوثر، تکاثر، ماعون، کافرون، فیل، فلق، ناس، توحید، نجم، عبس، قدر، شمس، بروج، تین، قریش، قارعه، قیامت، همزه، مرسلات، ق، بلد، طارق، قمر، صاد، اعراف، جن، یس، فرقان، فاطر، مریم، طه،واقعه، شعراء، نمل، قصص، اسراء، یونس، هود، یوسف، حجر، انعام، صافات، لقمان، سبأ، زمر، غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، ذاریات، غاشیه، کهف، نحل، نوح، ابراهیم، انبیاء، مومنون، سجده، طور، ملک، حاقه، معارج، نباء، نازعات، انفطار، روم، عنکبوت، مطففین)  و 28 سوره ی باقیمانده ( بقره، انفال، آل عمران، احزاب، ممتحنه، نساء، زلزال، حدید، محمد (ص)، رعد، رحمن، انسان، طارق، بینه، حشر، نور، حج، منافقون، مجادله، حجرات، تحریم، جمعه، تغابن، صف، فتح، مائده، برائت) مدنی شمرده می شوند.[6]

خصوصیات سور مکی:

برخی از ویژگی های سوره های مکی را می توان در عناوین ذیل مطرح نمود:

1-     این سوره ها حاوی براهین و ادله ای در اصول عقائد و ازجمله توحید، نبوت و معاد هستند.

2-     در این سوره ها از لحن شدیدی در مقابل مشرکین استفاده شده است.

3-     اکثر قصص انبیاء گذشته در سوره های مکی دیده می شود.

4-     سوره های مکی، عمدتاً کوتاه و در عین کوتاهی دارای معانی وسیع و عمیقی هستند.

5-     آیات سجده در این سوره ها دیده می شود.

6-      تمام موارد استعمال لفظ «کلّا» که سی و سه مورد است در این سوره ها دیده می شود.

7-     سوگند در آیات مکی بیشتر دیده می شود.

خصوصیات سور مدنی:

1-     قوانین و دستورات عملی دین در این سوره ها عنوان شده است.

2-     مسائل جهاد، قتال با دشمنان در سوره های مدنی رویت می شود.

3-     حالات و روحیات منافقین، حرکات و اعمال آنها همگی در سوره های مدنی دیده می شود.

4-     مخاطب قرار گرفتن اهل کتاب و دعوت آنها به ایمان آوردن، کتمان آیت ها توسط آنها در این سوره ها دیده می شود.

5-     سوره های مدنی، عموماً هر مسأله ای را با تفصیل بیشتر بیان می دارند و برخی شقوق مختلفه آن را ذکر می کنند.